Dom bez barier - przystosowanie istniejących mieszkań do potrzeb osób niepełnosprawnych

Miejska substancja mieszkaniowa, która powstawała prawie do końca dwudziestego wieku, nie jest faktycznie przystosowana do korzystania z niej przez osoby niepełnosprawne, zmuszone do poruszania się za pomocą wózków inwalidzkich. Zazwyczaj uwarunkowania techniczne i ekonomiczne nie pozwalają na przystosowanie tej substancji do możliwości stałego użytkowania przez osoby o takiej niesprawności. Z tego powodu zamiary adaptacji mieszkań do warunków stałego użytkowania przez osoby niepełnosprawne poruszające się na wózkach, wymagają starannej analizy technicznej, funkcjonalnej, a także ekonomicznej.

W drugiej połowie ubiegłego wieku liczba inwalidów ruchu spowodowanego przejściowym lub trwałym kalectwem była w Polsce oceniana tylko szacunkowo na poziomie 10% populacji. Współczesne analizy demograficzne i oparte na nich wnioski wskazują, że odsetek osób niepełnosprawnych wzrasta w ostatnich latach. Jest to bowiem zjawisko wynikające w sposób naturalny z procesu postępującego starzenia się ludności w krajach europejskich. Dokładniejsze oszacowanie udziału osób niepełnosprawnych w ogólnej liczbie mieszkańców miast utrudnia m.in. różnorodność przyczyn ograniczających możliwości poruszania się ludzi niepełnosprawnych ruchowo jedynie przejściowo, w okresie leczenia i rekonwalescencji powypadkowej lub po operacji chirurgicznej. Przy czym ocena parametryczna odsetka osób niepełnosprawnych w wieku poprodukcyjnym, a szczególnie starczym, jest praktycznie nierealna.

W artykule został przedstawiony przykładowo realny zakres i sposób wykonania adaptacji mieszkań w budynkach wielorodzinnych, powstałych w latach 1960-1990. Rozpatrywanie problemów przystosowania zasobów powstałych tylko w tym okresie jest podyktowane znacznym podobieństwem wartości użytkowej i technicznej dominującej części mieszkań zaprojektowanych i zbudowanych na podstawie obowiązujących w tym czasie normatywów technicznych projektowania (NTP 1959 i NTP 1974), z zastosowaniem wielkoelementowych systemów technologicznych (w tym tzw. wielkiej płyty).

W budynkach wielorodzinnych zrealizowanych w ww. systemach zazwyczaj nie zapewniano możliwości dojazdu osobie niepełnosprawnej poruszającej się na wózku nawet do mieszkań położonych na parterze, ponieważ poziom podłogi parteru był wyniesiony zwykle o około 1-1,2 m ponad poziom terenu, co wymagało wykonania wewnątrz budynku tzw. schodów wyrównawczych. Nawet budynki średniowysokie i wyższe, wymagające wyposażenia w dźwigi osobowe, praktycznie nie są dostępne dla osób niepełnosprawnych ruchowo, bowiem pierwsze drzwi przystankowe do dźwigu były instalowane dopiero na poziomie parteru, na który trzeba było się dostać takimi schodami. Same kabiny dźwigów też najczęściej nie były dostosowane do samodzielnego korzystania z nich przez osoby poruszające się na wózku inwalidzkim.

Adaptacja częściowa

W takich budynkach częściowe przystosowanie mieszkania do użytkowania przez osobę poruszającą się wyłącznie na wózku inwalidzkim jest uzasadnione jedynie w przypadku, gdy ma ona z niego korzystać tylko przejściowo - do zakończenia okresu leczenia i rekonwalescencji, po którym odzyska możliwość poruszania się np. za pomocą laski lub kuli inwalidzkiej. W takim przypadku zakres adaptacji mieszkania do potrzeb osoby niepełnosprawnej powinien ograniczać się do zapewnienia jej dostępu na wózku inwalidzkim do własnego pokoju oraz do kuchni i łazienki. Można przyjąć, że dostęp osoby niepełnosprawnej do urządzeń higieniczno-sanitarnych w mieszkaniu będzie się odbywał na zasadzie ruchu prostego, bez pełnego obrotu na wózku inwalidzkim, a nawet przy otwartych drzwiach.

Pełna adaptacja

Warunki do dokonania pełnej adaptacji mieszkania do potrzeb użytkowych niepełnosprawnego zmuszonego do stałego korzystania z wózka inwalidzkiego istnieją tylko w przypadkach, gdy:

• mieszkanie znajduje się na parterze w budynku bezdźwigowym lub w budynku z dźwigiem osobowym, do którego nie ma jednak dostępu z poziomu terenu, albo z dźwigiem o niedostatecznych rozmiarach kabiny;
• mieszkanie znajduje się w budynku średniowysokim lub wyższym, w którym dźwigi osobowe mają parametry wymagane do przewozu osób na wózkach inwalidzkich, a dostęp do pierwszego przystanku dźwigowego jest lub może być realnie przystosowany do ruchu na wózku inwalidzkim.

W pierwszym przypadku prostym i zarazem efektywnym rozwiązaniem jest zastosowanie zewnętrznego podnośnika dla niepełnosprawnego na wózku inwalidzkim bezpośrednio przy przebudowanym otworze okiennym lub balkonowym własnego mieszkania (rys. 1). Trzeba tu wyjaśnić, że w budynkach wielorodzinnych budowanych w Polsce w drugiej połowie dwudziestego wieku, mających niemal z reguły układ segmentowo-klatkowy, wejścia na klatki schodowe prowadziły pod podestem schodów między piętrami. Bieg schodów pozwalający się dostać na parter ma zwykle szerokość nie większą niż 1,2 m w świetle, zatem nie ma możliwości zainstalowania na nim podnośnika dla wózka inwalidzkiego, choćby składanego, poruszającego się wzdłuż ściany, gdyż nawet po złożeniu zawęża on szerokość schodów pełniących tu rolę drogi ewakuacyjnej (przy wymaganej ich szerokości 1,2 m o średnio 30%), a w stanie rozłożonym blokuje ją całkowicie. Jego zainstalowanie zatem stworzyłoby zagrożenie dla życia ludzi podczas np. pożaru czy po prostu paniki powstałej z jakiejkolwiek przyczyny.

Autorską propozycję przystosowania mieszkania 4PK kategorii M-5 (Pu - 61,94 m2) opartego na NTP-1959 i realizowanego w systemie wielkopłytowym OWT przedstawia rys. 1b. Udostępnienie przykładowego mieszkania położonego na parterze polega na zainstalowaniu przy balkonie lub portfenetrze podnośnika (z miejscem dla osoby towarzyszącej) o wymiarach potrzebnych do wykonania obrotu na wózku inwalidzkim i zmiany okucia drzwi balkonowych na tradycyjny zamek dla drzwi zewnętrznych oraz zainstalowania ukośnych obustronnych uchwytów ułatwiających otwieranie drzwi przez niepełnosprawnego oraz chroniących ich oszklenie.

W pokoju przeznaczonym dla osoby niepełnosprawnej trzeba wydzielić lekkim przepierzeniem aneks sanitarny wyposażony w miskę ustępową, umywalkę i natrysk z kratką ściekową w poziomie posadzki. Wykonanie takiej kabiny jest konieczne, ponieważ typowy układ pomieszczeń higieniczno-sanitarnych jest niewystarczający i praktycznie niemożliwy do adaptacji dla potrzeb rodziny, w której znajduje się osoba niepełnosprawna ruchowo.

W drugim przypadku, gdy mieszkanie znajduje się w budynku, w którym dźwigi osobowe mają parametry wymagane do przewozu osób na wózkach inwalidzkich, możliwe jest wykonanie podjazdu dla niepełnosprawnego na wózku z poziomu terenu na poziom parteru, gdzie zwykle znajdują się drzwi do pierwszego przystanku dźwigu poprzez dobudowanie do budynku pochylni zewnętrznej lub zamontowanie zewnętrznego podnośnika. Takich możliwości nie ma jednak na ogół w budynkach segmentowo-klatkowych, gdyż powtarza się tam sytuacja opisana powyżej.

Wyjątkowym przykładem zapewnienia pełnej dostępności osób niepełnosprawnych do wszystkich mieszkań w wysokich budynkach wielorodzinnych jest zespół śródmiejskiego osiedla „Za Żelazną Bramą" w Warszawie. W budynkach o układzie korytarzowym znajduje się ponad 6000 mieszkań kategorii od M-2 do M-5, opartych na NTP-1959. Zapewniono w nich dostęp z poziomu terenu (chodnika) do dźwigów przystosowanych do przewozu osób niepełnosprawnych na wózkach inwalidzkich. Mimo ograniczonego standardu przestrzennego w mieszkaniach wszystkich kategorii stworzono też warunki, aby docelowo przystosować je dla ich potrzeb w rodzinach o mniejszej liczebności, niż wynika to z kategorii normatywnej mieszkań.

Autorska propozycja przystosowania mieszkania 4PK kategorii M-5 (Pu - 57,26 m²) w budynku wysokim o układzie korytarzowym wykonanym w systemie monolitycznym „Stolica" zaprezentowana jest na rys. 2b. Warto zaznaczyć, że jest to aranżacja na potrzeby niepełnosprawnego poruszającego się na wózku inwalidzkim, ale o znacznej samodzielności ruchowej.

W wariancie przystosowania mieszkania dla niepełnosprawnego o znacznej zdolności ruchowej wymagane byłoby przeznaczenie dla niego dotychczasowego pokoju dwuosobowego (9,1 m²), co oznacza, że mieszkanie może być użytkowane dalej maksymalnie przez rodzinę czteroosobową, ale pod warunkiem potraktowania pokoju ogólnego również jako pokoju rodziców. Poza zmianą układu funkcjonalnego kuchni, zmiany wymaga także dotychczasowe urządzenie łazienki, zastąpienie wanny przez natrysk bez obudowy, z wpustem podłogowym, dający możliwość korzystania z urządzeń sanitarnych przez niepełnosprawnego poruszającego się na wózku inwalidzkim. W przypadku konieczności dostosowania tego mieszkania do użytkowania przez niepełnosprawnego niezdolnego do samodzielnego poruszania się na wózku inwalidzkim autor sugeruje, aby do pokoju przeznaczonego dla niepełnosprawnego poruszającego się na wózku (9,1 m²) została przyłączona powierzchnia pokoju jednoosobowego (5,8 m²) w celu urządzenia aneksu sanitarnego przeznaczonego do jego wyłącznego użytku.

W konsekwencji takiej adaptacji mieszkanie będzie mogło być użytkowane przez trzy osoby, z których dwie będą musiały korzystać z pokoju ogólnego również jako sypialni.

Tab. 1. Minimalne parametry pomieszczeń w mieszkaniach w zabudowie wielorodzinnej, wymagane przepisami prawnymi obowiązującymi w Polsce od 1959 roku, pod względem przystosowania ich do potrzeb osób niepełnosprawnych

Przedstawione w tabeli 1. charakterystyczne parametry pomieszczeń umożliwiają sprawdzenie zgodności stanu faktycznego z wymaganiami normatywnymi obowiązującymi w czasie projektowania danych budynków, a następnie wstępną ocenę ich zgodności z potrzebami użytkowymi osób niepełnosprawnych. Poniżej będzie mowa tylko o ekstremalnych wymaganiach, jakie stwarzają w mieszkaniu warunki ruchu osoby poruszającej się na wózku inwalidzkim, ponieważ inne rodzaje niesprawności nie wiążą się z tak dużymi wymaganiami w ramach przystosowania mieszkania do potrzeb osoby niepełnosprawnej.

Brak możliwości adaptacyjnych

Jeżeli porównanie faktycznego stanu mieszkania z tymi wymaganiami wskazuje na techniczny brak możliwości wykonania takiego zakresu adaptacji, który zapewni dostępność niepełnosprawnemu na wózku inwalidzkim do mieszkania dla niego przeznaczonego: dostosowanego do jego potrzeb pokoju, pomieszczeń higieniczno-sanitarnych i kuchni, wówczas mieszkanie takie trzeba ocenić jako nieprzydatne do użytkowania przez osobę niepełnosprawną, która zostanie trwale zmuszona do korzystania z wózka inwalidzkiego.

W takim przypadku będzie uzasadnione ograniczenie adaptacji mieszkania do zapewnienia możliwości korzystania przez niepełnosprawnego przy pomocy innego dorosłego członka rodziny. Taka pomoc będzie nieodzowna w okresie leczenia i rekonwalescencji, ale później może być ograniczona. Nie w każdym przypadku przekreśla to więc możliwość przedłużenia pobytu niepełnosprawnego w dotychczasowym mieszkaniu, na przykład do czasu sfinalizowania potrzebnej zamiany na mieszkanie przystosowane w pełni do jego potrzeb użytkowych.

Przedstawione wyżej uwarunkowania, wynikające z istniejącego stanu mieszkań w budynkach wielorodzinnych (wiążące się z ich rozwiązaniami projektowymi, podyktowanymi obowiązującymi w danym czasie NTP i przepisami techniczno-budowlanymi), a także z braku dostatecznej znajomości wymagań ergonomicznych, medycznych i psychologicznych, jakim powinny odpowiadać mieszkania przystosowane do potrzeb osób niepełnosprawnych poruszających się za pomocą wózków inwalidzkich, wymagają wstępnej oceny potrzeb użytkowych i możliwości technicznych adaptacji danego mieszkania dla konkretnego użytkownika. Analiza warunków, oceny potrzeb oraz realnych możliwości przystosowania mieszkania do potrzeb osób niepełnosprawnych zapobiegnie nieefektywnym lub nadmiernym wydatkom.

W przedstawionym wyżej syntetycznym obrazie realnych możliwości przystosowania istniejących zasobów mieszkaniowych do potrzeb niepełnosprawnych poruszających się za pomocą wózków inwalidzkich nie zostały bliżej omówione problemy związane z odpowiednią (i konieczną) korektą detalu funkcjonalnego, takie jak:

• zwiększenie szerokości i ewentualnie zmiana sposobu otwierania drzwi wewnętrznych;
• przystosowanie aranżacji ciągu pracy i wyposażenia kuchni do warunków ergonomicznych osoby niepełnosprawnej;
• wyposażenie łazienek i ustępów w poręcze i uchwyty wspomagające osoby niepełnosprawne przy korzystaniu z urządzeń sanitarnych;
• wykonanie odpowiedniej sygnalizacji przyzywowo-alarmowej w pokoju osoby niepełnosprawnej, w pomieszczeniach higieniczno-sanitarnych i w kuchni.

Problemy te zostały znacznie szerzej omówione w nowej publikacji autora „Projektowanie mieszkań", wydawnictwo Polcen, Warszawa 2011.

Chcesz być na bieżąco? Zapisz się do naszego newslettera!