Dokarmianie zwierząt na terenie wspólnoty mieszkaniowej

Problematyka dokarmiana gołębi, wróbli czy też bezdomnych zwierząt na terenach miast rozpatrywana może być w pierwszej kolejności przez pryzmat art. 145 §1 KW, stanowiącego, iż każdy kto zanieczyszcza lub zaśmieca miejsca dostępne dla publiczności, a w szczególności drogę, ulicę, plac, ogród, trawnik lub zieleniec, podlega karze grzywny nie niższej niż 500 złotych. Przewidziane w art. 145 KW wykroczenie zanieczyszczania lub zaśmiecania miejsc dostępnych dla publiczności, istnieje w niezmienionym kształcie od chwili uchwalenia przepisów KW.

Przedmiotem ochrony art. 145 KW jest z kolei czystość i – co za tym idzie – estetyka miejsc dostępnych dla publiczności, tj. miejsc dostępnych dla nieokreślonej liczby osób, takich jak: droga, ulica, ogród, trawnik lub zieleniec. Podnieść przy tym należy, że wyliczenie miejsc powszechnie dostępnych dla publiczności zawarte w powołanym wyżej przepisie jest wyliczeniem przykładowym i nie stanowi zamkniętego katalogu¹. Spośród innych miejsc publicznych można wymienić zatem chociażby stadion, boisko, basen publiczny, plac zabaw dla dzieci, plac do ćwiczeń fizycznych, chodnik, ścieżkę rowerową, bulwar spacerowy, skwer itp.

Wykroczenie przywołane w cytowanym przepisie polega na:

• zanieczyszczaniu – będącym pojęciem szerszym od zaśmiecania, obejmującym oprócz zaśmiecania także inne formy zabrudzenia, jak np. wylewanie brudnych cieczy i innych nieczystości, załatwianie potrzeby fizjologicznej w miejscu do tego nieprzeznaczonym, wysmarowanie lepką substancją ławki czy wylanie farby na chodnik; lub
• zaśmiecaniu – czyli z reguły na wyrzucaniu drobnych odpadków lub bezużytecznych przedmiotów bądź pozostawianiu ich w miejscach ogólnie dostępnych.

Dla powstania samej odpowiedzialności za wykroczenie z tego tytułu nie ma znaczenia skala zaśmiecania lub zanieczyszczania.

Mając omawiany przepis na uwadze, choć ustawodawca nie zakazał dokarmiana gołębi czy też bezdomnych zwierząt w przestrzeni publicznej, to jednak sankcjonowane mogą być skutki dokonywania takich czynności przez osoby dokarmiające, w postaci zanieczyszczenia przestrzeni publicznej np. resztkami pokarmów. Karmienie kotów, gołębi i wróbli to – jak pokazuje praktyka – częste zjawisko występujące tak w przestrzeni publicznej, jak i prywatnej (osiedla mieszkaniowe). Nie wszystkim oczywiście mieszkańcom takie dokarmianie odpowiada.

Reasumując, samo dokarmianie gołębi, wróbli, kotów (czy innych bezdomnych zwierząt) nie jest wykroczeniem, ale zanieczyszczenie przestrzeni karmą czy resztkami jedzenia już tak.

Dokarmianie zwierząt a prawo do współkorzystania z nieruchomości wspólnej

Przechodząc do omawiania zagadnienia dokarmiania zwierząt na terenach prywatnych, będących jednakże terenami wspólnymi, z których uprawionym do korzystania – na tych samych zasadach – jest więcej niż jeden podmiot, zwrócić należy uwagę na art. 13 ust. 1 UWL². W myśl tego artykułu, jednym z podstawowych obowiązków każdego właściciela lokalu jest przestrzeganie porządku domowego oraz korzystanie z nieruchomości wspólnej w sposób nieutrudniający korzystania przez innych współwłaścicieli.

Choć powołany wyżej przepis nie precyzuje samego pojęcia „porządek domowy”, jak również nie wskazuje podmiotu właściwego do jego przyjęcia, to w doktrynie przyjmuje się, iż przepis ten stanowi podstawę do uchwalenia regulaminu wspólnoty mieszkaniowej (regulaminu porządku domowego przyjmowanego w drodze uchwały właścicieli lokali). Regulamin taki winien zatem określać zasady porządku domowego, a więc wskazywać przede wszystkim sposób korzystania z nieruchomości wspólnej. Celem art. 13 ust. 1 UWL jest bowiem zapewnienie prawa każdego z właścicieli lokali do korzystania tak z własnego lokalu, jak i nieruchomości wspólnej w sposób, uwzględniający interesy osobiste i majątkowe pozostałych właścicieli lokali. 

Mimo, że szczegółowa treść zasad porządku domowego nie została uregulowana w przepisach UWL, to – co do zasady – regulaminowi porządku domowego będą mogły podlegać wszelkie kwestie związane z korzystaniem z nieruchomości wspólnej, a także te, które mogą wiązać się z oddziaływaniem na inne lokale i ich właścicieli. Zasady porządku domowego mogą zatem określać w szczególności: godziny ciszy nocnej, godziny, w których mogą być prowadzone głośne prace remontowe i konserwacyjne, czy też zasady korzystania z części wspólnych (np. tereny zielone) lub też pomieszczeń, zaliczanych do nieruchomości wspólnej, takich jak: pralnia, suszarnia, pomieszczenia i schowki gospodarcze. Należy przy tym jednak zadbać, by uchwalone zasady porządku domowego opierały się na obiektywnych miernikach, pozwalających na stwierdzenie, w jakich okolicznościach zachowanie właściciela lokalu można kwalifikować jako nadmiernie uciążliwe.

Naruszenie zasad, wynikających z art. 13 ust. 1 UWL w zw. z art. 140 KC³, skutkować może powstaniem po stronie pozostałych właścicieli lokali określonych roszczeń opartych na ww. przepisach, a także wynikających z art. 16 UWL i art. 222 §2 KC. Zwrócić należy bowiem uwagę, iż wykraczanie przez jednego z właścicieli lokali w sposób rażący lub uporczywy przeciwko obowiązującemu porządkowi domowemu albo czynienie przez jego niewłaściwe zachowanie korzystanie z innych lokali lub nieruchomości wspólnej uciążliwym, skutkować może nawet wystąpieniem przez wspólnotę mieszkaniową przeciwko takiemu właścicielowi lokalu z powództwem w trybie art. 16 ust. 1 UWL, tj. o przymusową sprzedaż lokalu. Powództwo takie zasługiwać będzie jednakże na uwzględnienie jedynie wówczas, gdy ciężar naruszonych obowiązków lub podejmowanych przez właściciela lokalu czynności zakłócających będzie na tyle istotny i poważny, iż rozważenie interesów indywidualnych właściciela lokalu oraz interesów wspólnoty wskazywać będzie wyraźnie na przyznanie pierwszeństwa interesowi ogólnemu i to nawet wtedy, kiedy miałoby to skutkować naruszeniem sfery ochrony własności, gwarantowanej konstytucyjnie.

Niejednoznaczność przepisów

Wyobrazić sobie można zatem wprowadzenie – w ramach regulaminu porządku domowego – czy to zakazu dokarmiania gołębi, wróbli lub innych bezdomnych zwierząt na ternach wspólnych, czy w końcu nakładających na dokarmiających obowiązek (w razie dokarmiania) uprzątnięcia resztek jedzenia. Jak zwraca się na to jednak uwagę w orzecznictwie, nawet na terenach publicznych przepisy miejscowe (wprowadzone uchwałą właściwej rady gminy) nie mogą wprowadzić generalnego zakazu takiego dokarmiana wszystkich zwierząt i ptaków, np. gołębi na terenie gminy. Takiego rodzaju zapisy prawa miejscowego obwarowane są sankcją nieważności⁴. Regulacja ta wykracza bowiem poza delegację wskazaną w art. 4 ust. 2 ustawy o utrzymaniu czystości i porządku w gminach⁵, która nie daje gminom podobnych kompetencji. Przepis art. 4 ust. 2 pkt 6 tej ustawy upoważnia bowiem organ gminy do uregulowania (tylko i wyłącznie) obowiązków osób utrzymujących zwierzęta domowe, w rozumieniu ustawy o ochronie zwierząt, mających na celu ochronę przed zagrożeniem lub uciążliwością dla ludzi oraz przed zanieczyszczeniem terenów przeznaczonych do wspólnego użytku. Należyta realizacja przez radę gminy obowiązku zawartego w tym przepisie powinna więc obejmować – w ramach kategorii zwierząt domowych – wszelkie gatunki, które mogą być potencjalnie utrzymywane w domach i lokalach użytkowych, a niebędące zwierzętami gospodarskimi⁶. Za takie zwierzęta nie uznaje się zaś gołębi lub wróbli⁷.

Mając na uwadze powyższe rozważania (wobec zapisów art. 145 KW, który nie przewiduje zakazu dokarmiania zwierząt na terenie wspólnoty), wprowadzenie ewentualnych zapisów, zakazujących dokarmianie zwierząt na terenie wspólnoty mieszkaniowej, nie jest jednoznaczne. Pojawia się zatem pytanie, czy faktycznie wspólnota może zakazać karmienia bezdomnych zwierząt domowych, czy też ptaków na swoim terenie. Przykładowo, w wyroku SA w Krakowie z 2.12.2016 r. (sygn. akt I ACa 1023/16) pozostawiono w tym względzie swobodę właścicielowi, o ile zakaz taki mieści się w granicach zasad współżycia społecznego i obowiązujących ustaw. Oznacza to, że każda sprawa może być rozstrzygana indywidualnie i mieć innych finał – wszystko zależy od okoliczności, kontekstu sytuacji, ewentualnych szkód spowodowanych dokarmianiem.

Co istotne jednak, wspólnota mieszkaniowa nie może w uchwalonym przez siebie regulaminie porządku domowego wprowadzać żadnych kar porządkowych czy też pieniężnych za jego łamanie. Takie postanowienia – w razie ich wprowadzenia – byłyby bowiem bezwzględnie nieważne, a co za tym idzie pozbawione jakiejkolwiek mocy prawnej. Jak wyjaśnia się w orzecznictwie, żaden przepis prawa nie zezwala wspólnocie na składanie oświadczeń woli o charakterze władczym, którym poszczególni właściciele mieliby obowiązek się podporządkować. Brak jest zatem podstaw do przyjmowania przez wspólnotę regulacji o charakterze prewencyjnym, mającym zapobiegać ewentualnym zagrożeniom czy szkodom⁸. Wspólnota mieszkaniowa może nakładać na właścicieli lokali co najwyżej opłaty, które są związane z wykonywaniem prawa własności, czyli np. utrzymaniem budynku, rozliczeniem mediów. Nie może natomiast kreować jakichkolwiek innych obowiązków, niewynikających z przepisów UWL, w tym obowiązków o charakterze gwarancyjnym, czy kar prewencyjnych⁹.

Odpowiedzialność cywilno-prawna za szkody wynikłe z dokarmiania

Co do zasady, odpowiedzialność odszkodowawcza wiąże się tak z koniecznością zaistnienia szkody, związku przyczynowego pomiędzy szkodą a zdarzeniem, z którym szkoda ta jest związana (z którego wyniknęła) oraz winą sprawcy tej szkody. Stosownie bowiem do art. 415 KC, kto z winy swej wyrządził drugiemu szkodę, obowiązany jest do jej naprawienia. Odpowiedzialność za szkodę i jej naprawienie może być również skutkiem niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania (art. 471 KC).

Szczególną uwagę ustawodawca poświęcił m.in. odpowiedzialności wyrządzonej przez zwierzęta. Tak też, zgodnie z art. 431 §1 KC, kto zwierzę chowa albo się nim posługuje, obowiązany jest do naprawienia wyrządzonej przez nie szkody niezależnie od tego, czy było pod jego nadzorem, czy też zabłąkało się lub uciekło, chyba, że ani on, ani osoba, za którą ponosi odpowiedzialność, nie ponoszą winy. Chodzi więc o osobę, która sprawuje władztwo nad zwierzęciem. Odpowiada ona także za osoby, którym powierzyła pieczę nad zwierzęciem (np. podwładnego, domownika). Władztwo nad zwierzęciem nie musi mieć tytułu prawnego ani być związane z interesem ekonomicznym. Polega na nadzorze, zapewnieniu utrzymania i ochrony oraz ma na celu dowolną korzyść chowającego, chociażby satysfakcję z pieczy¹⁰. 

Przez „chowanie” zwierzęcia należy zatem rozumieć sprawowanie nad nim władztwa faktycznego, np. karmienie zwierzęcia, leczenie, dawanie mu schronienia, pielęgnowanie. Ze sformułowania „kto zwierzę chowa” wynika przy tym pewna trwałość sprawowanego nad nim władztwa, a przynajmniej w tym znaczeniu, że nie chodzi tu o doraźną i okazjonalną jedynie nad nim opiekę¹¹. Zresztą, kryterium czasu sprawowania władztwa nad zwierzęciem nie stanowi przesłanki odpowiedzialności z art. 431 KC, a uzewnętrzniony zamiar sprawowania nad nim nadzoru, zapewnienia mu utrzymania i ochrony, mający na celu dowolną korzyść, w tym satysfakcję z opieki nad zwierzęciem¹².

Stosownie przy tym do art. 431 §2 KC – chociażby osoba, która zwierzę chowa lub się nim posługuje, nie była odpowiedzialna według przepisów paragrafu poprzedzającego, poszkodowany może od niej żądać całkowitego lub częściowego naprawienia szkody, jeżeli z okoliczności, a zwłaszcza z porównania stanu majątkowego poszkodowanego i tej osoby wynika, że wymagają tego zasady współżycia społecznego.

Przesłankami odpowiedzialności za szkodę z art. 431 KC są:

• chowanie zwierzęcia albo posługiwanie się nim przez podmiot, będący adresatem roszczenia odszkodowawczego;
• wyrządzenie szkody przez zdarzenie, związane z zachowaniem się zwierzęcia;
• adekwatny związek przyczynowy między szkodą a zdarzeniem. wyrządzającym szkodę.

W stosunku do odpowiedzialności na zasadach ogólnych z art. 415 KC, omawiany rodzaj odpowiedzialności jest zatem zaostrzony, bowiem opiera się na domniemaniu winy podmiotu, który zwierzę chowa lub się nim posługuje. Skuteczne zaś uwolnienie się od odpowiedzialności z tego tytułu nie polega przy tym na wykazaniu, że w momencie wyrządzenia szkody zwierzę nie znajdowało się pod nadzorem adresata roszczenia odszkodowawczego, bowiem art. 431 KC nie zwalnia od odpowiedzialności w przypadku, gdy do wyrządzenia szkody doszło w czasie, gdy zwierzę zabłąkało się lub uciekło. Do uwolnienia się od odpowiedzialności na gruncie tego przepisu doprowadzi natomiast wykazanie, że nadzór sprawowany był należycie albo, że w momencie wyrządzenia szkody zwierzę nie pozostawało pod nadzorem adresata roszczenia odszkodowawczego, ale brak nadzoru nie wynikał z jego winy, tj. np. zwierzę zostało skradzione lub też posłużyła się nim osoba trzecia, za którą podmiot zobowiązany do nadzoru nie ponosi odpowiedzialności, a o której działaniach mógł nie wiedzieć i nawet przy należytym sprawowaniu nadzoru nie mógł ich przewidzieć¹³.

Wymaga w tym miejscu jednakże zastrzeżenia, iż art. 431 KC ma zastosowanie wyłącznie do zwierząt hodowanych przez człowieka, nie znajduje natomiast zastosowania, jeżeli szkodę spowodowało zwierzę w stanie wolnym¹⁴. Brak przesłanek do zastosowania odpowiedzialności z art. 431 KC nie wyłącza jednak możliwości skorzystania z ogólnych reguł odpowiedzialności, określonych w art. 415 czy 417 KC – jeżeli tylko zostaną spełnione przesłanki, określone w tych przepisach.

Literatura

1. J. Jakubowska-Hara [w:] P. Daniluk (red.), Kodeks wykroczeń. Komentarz. Wyd. 2, Warszawa 2019
2. ustawa z 24.6.1994 r. o własności lokali (t.j. DzU z 2021 r., poz. 1048 ze zm.) – dalej: „UWL”
3. ustawa z 23.4.1964 r. Kodeks cywilny (t.j. DzU z 2022 r., poz. 1360 ze zm.) – dalej: „KC”
4. por. wyr. WSA w Łodzi z 12.5.2016 r., sygn. akt II SA/Łd 240/16
5. ustawa z 13.9.1996 r. o utrzymaniu czystości i porządku w gminach (t.j. Dz. U. z 2022 r., poz. 2519 ze zm.)
6. por. wyr. NSA z 10.11.2021 r., sygn. akt III OSK 4404/21
7. por. wyr. WSA w Warszawie z 30.6.2020 r., sygn. akt IV SA/Wa 1230/20
8. por. wyr. SA w Warszawie z 8.9.2010 r., sygn. akt VI ACa 76/10
9. por. wyr. SA w Warszawie z 20.1.2014 r., sygn. akt I ACa 1394/13
10. por. wyr. SA w Łodzi z 8.4.2015 r., sygn. akt I ACa 1472/14; wyr. SN z 7.4.2004 r.,sygn. akt IV CK 231/03
11. I. Długoszewska-Kruk [w:] M. Załucki (red.), Kodeks cywilny. Komentarz. Wyd. 3, Warszawa 2023
12. por. wyr. SA w Łodzi z 8.4.2015 r., sygn. akt I ACa 1472/14
13. por. wyr. SN z 12.8.1999 r., sygn. akt I CKN 1232/98
14. por. wyr. SA w Krakowie z 8.7.2015 r., sygn. akt I ACa 542/15