Skutki jednostronnego kształtowania przez bank kursu waluty w umowie kredytowej

W konsekwencji postanowienia takie są niedopuszczalne jako kształtujące prawa i obowiązki konsumenta w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami, rażąco naruszając jego interesy, a ich bezskuteczność niezależnie od dalszych postanowień umowy, w tym wyrażających ryzyko walutowe może prowadzić do upadku umowy w całości – orzekł Sąd Najwyższy (SN).

W sprawie rozpoznanej przez SN bank wystąpił ze skargą kasacyjną do Sądu Najwyższego wskazując, że konsekwencje są zawarte w umowie kredytowej, powiązanej z walutą obcą (CHF), postanowień umownych, wyrażających ryzyko walutowe i odsyłających do kursu waluty indeksacji ustalanego przez bank przy przeliczeniu waluty obcej na złote polskie i odwrotnie.

Pole do arbitralnego działania banku 

Sąd Najwyższy odmówił wydania uchwały i stwierdził, że problematyka ta była wielokrotnie podejmowana w orzecznictwie SN. Wskazał, że w orzecznictwie wyrażany jest pogląd, że określenie wysokości należności obciążającej kredytobiorcę w umowie kredytu, powiązanej z walutą obcą, z odwołaniem do kursu waluty obcej ustalanego jednostronnie przez bank, bez wskazania obiektywnych kryteriów jego oznaczania, jest nietransparentne, pozostawia pole do arbitralnego działania banku i w ten sposób obarcza kredytobiorcę nieprzewidywalnym ryzykiem oraz narusza równorzędność stron umowy kredytu. Postanowienia takie są niedopuszczalne jako kształtujące prawa i obowiązki konsumenta w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami, rażąco naruszając jego interesy, a ich bezskuteczność – niezależnie od dalszych postanowień umowy, w tym wyrażających ryzyko walutowe – może prowadzić do upadku umowy w całości. Tak orzekł np. SN w wyroku z 13 maja 2022 r. (sygn. akt II CSKP 464/22) i z dnia 9 września 2022 r. (sygn. akt II CSKP 794/22).

Niedozwolona jest też klauzula ryzyka walutowego, jeżeli nakłada ona na kredytobiorcę nieograniczone, względnie nieproporcjonalne ryzyko walutowe, co wymaga oceny przez pryzmat pozostałych postanowień umowy. Klauzule spreadowe (kursowe) i klauzule ryzyka walutowego są ze sobą ściśle związane, ponieważ klauzula ryzyka walutowego nie może funkcjonować bez klauzuli kursowej, określającej sposób przeliczenia zobowiązań stron w celu ustalenia ich wysokości.

Niemożliwe utrzymanie umowy o charakterze zamierzonym

Wyeliminowanie ryzyka kursowego w umowach kredytu hipotecznego, do czego prowadziłoby dalsze wykonywanie udzielonego kredytu jako złotowego, niezależnie od sposobu ukształtowania jego oprocentowania, jest równoznaczne z tak daleko idącym przekształceniem umowy, że umowę taką należałoby uznać za umowę o odmiennej istocie i charakterze, co prowadzi do wniosku, że – po wyeliminowaniu tego rodzaju klauzul – utrzymanie umowy o charakterze zamierzonym przez strony nie jest możliwe i przemawia za jej całkowitą nieważnością.

Sąd Najwyższy zgodził się z Sądem Apelacyjnym, który wydał wyrok w omawianej sprawie, że wprowadzenie do umowy kredytu zawieranej na wiele lat, przeznaczonego na nabycie nieruchomości stanowiącej zazwyczaj dorobek życia konsumenta, mechanizmu ryzyka kursowego wymagało szczególnej staranności ze strony banku, która nie została dochowana. Powodowie nie zdawali sobie sprawy z wielkości ryzyka związanego z zaciągnięciem oferowanego im kredytu.

Problem zakresu i charakteru informacji, które powinien przekazać konsumentowi bank przy zawieraniu umowy kredytu, powiązanej z walutą obcą, jest szeroko omawiany w orzecznictwie Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej (TSUE). Był on również wielokrotnie analizowany w orzecznictwie Sądu Najwyższego, odwołującym się do dorobku TSUE. W wyroku z dnia 13 maja 2022 r. (sygn. akt CSKP 464/22) SN, nawiązując do orzecznictwa unijnego orzekł, że prawidłowa informacja powinna przede wszystkim uświadamiać konsumentowi, że ryzyko silnej deprecjacji złotego jest trudne do oszacowania w perspektywie długookresowej i nie powinno być lekceważone, czemu nie czyni zadość podawanie informacji o historycznych wahaniach waluty indeksacji w okresie nieproporcjonalnym do przewidywanego czasu trwania umowy kredytu, które może usypiać czujność kredytobiorcy i wywoływać wrażenie o hipotetycznym jedynie charakterze zagrożeń związanych z ryzykiem walutowym. Istotne jest również zwrócenie uwagi na powagę tego zagrożenia w aspekcie możliwego rozmiaru deprecjacji waluty krajowej, a przede wszystkim podkreślenie, że może być ona gwałtowna i drastyczna. Bank powinien ponadto uwzględniać sytuację majątkową konkretnego konsumenta, decydującą o tym, jaki stopień deprecjacji waluty indeksacji przekraczać będzie granice jego zdolności do spłacania kredytu. Konieczna informacja co do tego, że konsekwencje silnej deprecjacji mogą być trudne do udźwignięcia dla konsumenta nie powinna ograniczać się do ogólnego stwierdzenia o jej wpływie na wysokość zadłużenia czy nawet rat, ale obrazować ów wpływ konkretnymi wyliczeniami. Konsument powinien być też uświadomiony, że deprecjacja taka może powodować utratę zdolności do spłaty kredytu, z czym wiąże się poważne ryzyko utraty nieruchomości  – obciążonej hipoteką zabezpieczającą spłatę kredytu. W sytuacji, w której w umowie zawarto postanowienia ograniczające ryzyko walutowe obciążające konsumenta, powinien on zostać także poinformowany o sposobie ich działania i zasadach korzystania z nich, np. o możliwości żądania przewalutowania kredytu i czynnościach, które są nieodzowne do skorzystania z tej opcji.

W wyroku z dnia 20 lutego 2023 r. (sygn. akt II CSKP 809/22) SN orzekł, że ryzyko kursowe towarzyszące umowom pożyczki (kredytu), zawieranym na bardzo długi czas, jest na tyle poważne, że jeżeli ma nim być w całości obciążony pożyczkobiorca (kredytobiorca), to niezbędne jest przedstawienie mu nie tylko danych z okresu, kiedy nie miały miejsca zdarzenia powodujące istotne wahania kursu waluty, lecz także przedstawienie zagrożeń, będących wynikiem zdarzeń nadzwyczajnych, mogących spowodować 100–200% wzrost kursu.

Postanowienie Sądu Najwyższego z 15 września 2023 r. (sygn. akt I CSK 4441/22)