Konieczny solidaryzm gospodarczy w dobie kryzysu

Wprowadzenie ścisłej izolacji ludzi wiązało się także z radykalnym wyhamowaniem gospodarki, co oznaczało m.in. masowe zamykanie i unieruchamianie tych przedsiębiorstw i wszelkich innych form życia społecznego, w których istniało największe i bezpośrednie zagrożenie masowych zakażeń. Błyskawicznie rozprzestrzeniający się koronawirus wywołujący tę śmiertelną chorobę, objął swym zasięgiem wszystkie kontynenty. W ten sposób świat znalazł się w stanie kolejnego globalnego kryzysu ekonomicznego. Poprzedni kryzys miał miejsce nie tak dawno, w latach 2008–2013. Miał on jednak inne podłoże. Było nim załamanie się światowych rynków nieruchomości i powiązanych z nim rynków finansowych.

Nowy szok gospodarczy i społeczny

Bezwzględne, choć często niespójne i niezrozumiałe wskazania medyczne w zakresie walki z pandemią dotknęły bardzo wiele gałęzi gospodarki obszarów życia społecznego. Nastąpiły drastyczne ograniczenia w produkcji przemysłowej, w sektorze usług, turystyce, komunikacji i transporcie, czego następstwem stała się rosnąca fala bezrobocia. Efektem było ograniczenie aktywności zawodowej około 3 miliardów ludzi na całym świecie. Według szacunków Międzynarodowej Organizacji Pracy, wskutek pandemii pracę może stracić nawet 25 milionów osób. Unieruchomienie gospodarki może spowodować spadek konsumpcji nawet o około 35 procent, czego następstwem będzie gwałtowny spadek PKB, w każdym państwie średnio o 2 procent miesięcznie. Wszystko to każe obecny kryzys określić, obok Wielkiego Kryzysu Ekonomicznego na świecie z lat 1929–1933, mianem największej katastrofy gospodarczej w najnowszych dziejach Europy i świata. Zbliżoną wykładnię zaprezentował Międzynarodowy Fundusz Walutowy twierdząc, że skutki pandemii koronawirusa będzie można porównywać tylko z kryzysem sprzed 90 lat, który zaczął się od krachu na giełdzie w Nowym Jorku w 1929 roku.

Pandemia okazała się szokiem dla ludzkości ze względu na tempo rozprzestrzeniania się pomiędzy krajami i kontynentami. Jednocześnie wykazała nieskuteczność wszelkich metod leczenia i zapobiegania chorobom znanym i dostępnym we współczesnym świecie. Okazało się, że nawet najbardziej nowoczesne technologie są wobec koronawirusa bezbronne, a jedynymi skutecznymi metodami, co wydawać się może paradoksalne, są społeczna izolacja oraz ograniczenie do minimum ludzkiej aktywności. W ten sposób, niemal z dnia na dzień doszło do ograniczenia podaży pracy i aktywności społecznej – zarówno z powodu zachorowań, jak i kwarantanny – oraz do zerwania łańcuchów dostaw, co w konsekwencji spowodowało braki komponentów do produkcji w każdej niemal gałęzi gospodarki. W sposób tragiczny spowodowało to spadek poziomu konsumpcji, tempa i liczby inwestycji prywatnych, wreszcie silne załamanie najbardziej wrażliwych na skutki ścisłej izolacji sektorów, tj. usług dla ludności, turystyki czy transportu.

W bardzo niebezpieczny sposób spada poziom dostępności kredytów dla firm, co oznacza załamanie stabilności w sektorze finansów międzynarodowych, a tym samym finansów poszczególnych państw. Międzynarodowy Fundusz Walutowy ocenia, że globalny wzrost gospodarczy w 2020 roku będzie „silnie negatywny”. Jednocześnie trzeba podkreślić, że świat żyje w „niespotykanej niepewności dotyczącej skali i okresu trwania tego kryzysu”.

Niezwykle niebezpiecznym następstwem wystąpienia w skali globalnej jest spadek poczucia bezpieczeństwa ekonomicznego i socjalnego we wszystkich grupach społecznych i zawodowych, niezależnie od państwa i poziomu jego rozwoju gospodarczego. W przypadku inwestorów i przedsiębiorców można mówić nawet o panice wywołanej gwałtownym odpływem kapitału. O skali problemu mogą świadczyć tylko niektóre dane pochodzące ze Stanów Zjednoczonych, supermocarstwa światowego, które zostało dotknięte kryzysem w sferze realnej gospodarki w większym niż w latach 2008–2013. Wówczas na amerykańskim rynku pracy zlikwidowane zostało blisko dziewięć milionów miejsc pracy. Obecnie, tylko w ciągu dwóch tygodni, na przełomie marca i kwietnia, prawie siedemnaście milionów ludzi straciło pracę.

Sytuacja wywołana pandemią jest więc groźniejsza od innych kryzysów ekonomicznych z poprzednich lat. W niespotykanej skali ogranicza aktywność gospodarczą ludzi, co jest zjawiskiem typowym raczej dla warunków wojennych.Już samo to sytuuje ten kryzys w grupie najtragiczniejszych w czasach najnowszych.

Słabość gospodarki globalnej

Bardzo szybko okazało się, że gospodarka światowa, którą cechuje globalizm oznaczający brak silniejszych związków z realnymi potrzebami, możliwościami i potencjałem lokalnych rynków, nie jest w stanie oprzeć się postępującemu kryzysowi.

Międzynarodowe korporacje i koncerny, które w walce o rynki zbytu i coraz większe zyski osiągnęły niekiedy monstrualne rozmiary i struktury, reagują na tak gwałtowne zawirowania w sposób najbardziej brutalny i niebezpieczny – ograniczając koszty poprzez drastyczne zmniejszanie poziomu zatrudnienia. Niestety problemy społeczeństw poszczególnych państw i ich gospodarek narodowych dla firm o zasięgu globalnym nie mają istotnego znaczenia. W ekstremalnych sytuacjach wiele z nich nie potrafiło obronić miejsc pracy i zapobiec utracie posiadanego kapitału. Trzeba to określić mianem kompromitacji, czy wręcz bankructwa neoliberalnego modelu gospodarki negującego istotną rolę instytucji państwa w życiu ekonomicznym i społecznym.

Zbankrutowały postawy i doktryny ekonomiczne stawiające gospodarce za jej zasadniczy cel maksymalizowanie zysków bez względu na ponoszone koszty społeczne. Żaden podmiot gospodarczy bowiem nie powinien być samodzielnym i oderwanym od życia społeczeństwa bytem. Podmiotem i fundamentem jego funkcjonowania powinni być ludzie zatrudnieni w nim, jak również ich rodziny. Idąc dalej, powinno to rodzić dalsze relacje i zależności dające przede wszystkim poczucie pewności i wzajemnego zaufania. Biznes niebiorący odpowiedzialności za swoich pracowników, ich bezpieczeństwo ekonomiczne i społeczne, skazany jest na niepowodzenia, a może nawet porażkę. Człowiek jest istotą ekonomii, a nie ekonomia celem samym dla siebie. Bez troski o człowieka ekonomia staje się zupełnie bezużyteczna, czy wręcz szkodliwa.

Stało się oczywiste, że łagodzenie skutków kryzysu nie będzie możliwe bez ingerencji instytucji państwowych, polegającej przede wszystkim na uruchamianiu wszelkiego rodzaju pakietów stymulacyjnych, osłaniających gospodarkę przed całkowitą katastrofą, pozwalających zachować jej dotychczasową strukturę.

Kryzys obnażył słabość mechanizmów gospodarczych opartych na zasadach całkowicie wolnorynkowych. Pokazał także z wielką mocą, że podmiotem życia gospodarczego są ludzie i ich potrzeby. Błędem fundamentalnym jest także mówienie o wszechwładnej mocy „niewidzialnej ręki rynku” regulującej wszelkie procesy ekonomiczne bez ingerencji innych czynników, w tym instytucji państwowych. Dowodzą tego działania podejmowane w państwach na całym świecie, bez względu na obowiązujące modele ekonomiczne oraz poziom rozwoju gospodarczego.

Nowe formy interwencjonizmu państwowego, przypominające New Deal z czasów prezydentury Franklina Delano Roosevelta, uznano powszechnie za konieczne instrumenty w obecnej polityce gospodarczej państw. Widać to m.in. w reakcjach i działaniach podjętych w najbardziej rozwiniętych państwach tworzących grupę G20. Zaplanowały one przeznaczyć 4 biliony dolarów na stymulację finansową swych gospodarek, jak w pierwszej fazie walki z koronawirusem.

Taki sam mechanizm zastosowała także Polska, tworząc pakiet fiskalny w wysokości 6,2 procenta PKB. Jest tym samum o ponad 5 punktów procentowych wyższy niż w przypadku kryzysu finansowego sprzed dziesięciu lat. Wtedy jednak nie było potrzeby uruchamiania obciążających budżet państwa instrumentów interwencyjnych. Nasz kraj pozostał bowiem samotną wyspą umiarkowanego rozwoju wśród państw, których dotknął kryzys ekonomiczny. Pomogły w tym m.in. pieniądze Polaków pracujących za granicą, przesyłane do rodzin w kraju i tu inwestowane w dobra trwałe.

W sytuacjach ekstremalnych ingerencja z zewnątrz okazuje się koniecznością, przede wszystkim, aby wzmocnić bezpieczeństwo socjalne i poczucie stabilności materialnej społeczeństwa. Stosunkowo dużą odporność na takie wstrząsy, z jakimi obecnie mamy do czynienia, wykazuje spółdzielczy sektor gospodarki, który opiera się na solidarystycznych zasadach organizacji produkcji, planowania strategii rozwoju i polityki zatrudnienia.

Powrót do spółdzielczych wartości?

Walka z kryzysem stawia bardzo wielkie i trudne wyzwania, daleko wykraczające poza ramy standardowych działań. Nagle świat przekonał się, że nikt i nic nie jest wstanie samodzielnie przeciwstawić się skutkom pandemii i wywołanego przez nią kryzysu. Za niezbyt szczęśliwe i trafne należy uznać stanowisko, że kryzys jest szansą dla jakichś tajemniczych, bliżej niesprecyzowanych sił w gospodarce. Kryzys jest zawsze porażką nas wszystkich. Natomiast nie ulega wątpliwości, że szansę na skuteczne zwalczanie skutków kryzysu mają tylko podmioty najlepiej do tego przygotowane, w tym te, dla których solidaryzm gospodarczy i społeczna odpowiedzialność biznesu są codzienną praktyką, nie zaś pustymi hasłami i sloganami. Te kryteria od blisko 200 już lat spełniają podmioty spółdzielcze.

W przeszłości spółdzielczość generalnie nie tylko skutecznie przeciwstawiała się skutkom zastoju gospodarczego, ale i – poprzez inicjowanie nowych podmiotów gospodarczych w czasach kryzysu – wzmacniała formy społecznej i zawodowej aktywności ludzi skazanych na margines przez główne nurty gospodarki. Nie ma więc żadnych racjonalnych przeciwwskazań, prócz barier ­ideologicznych i mentalnych, by również obecnie idee i wartości spółdzielcze stały się jednym z głównych narzędzi i sposobów łagodzenia skutków obecnego kryzysu i stopniowego wychodzenia z niego. W ten sposób może również w istotny sposób wzmacniać swój potencjał i znaczenie gospodarcze.

Oczywiście, nie można powiedzieć, że spółdzielczość jest w stanie poradzić sobie całkowicie samodzielnie. Konieczne jest wsparcie w ramach tzw. pakietów pomocowych stosowanych w gospodarkach całego świata. W interesie polskiej gospodarki jest szczególnie mocne oparcie się na spółdzielczości przez stworzenie silnych podstaw jej funkcjonowania. Lobbowanie na rzecz spółdzielczości powinno stać się obecnie zasadniczym i fundamentalnym celem całego środowiska.

Powinno ono doprowadzić do sytuacji, kiedy maksymalnemu rozszerzeniu uległby zakres mikro-, małych i średnich przedsiębiorstw korzystających z pożyczek i wszelkich form pomocy finansowej udzielanych na jak najkorzystniejszych warunkach. Nie wolno doprowadzić do sytuacji, którą znamy z ostatnich blisko trzydziestu lat, kiedy spółdzielnie były w różnych sytuacjach, pomijane i marginalizowane przy stosowaniu form wsparcia ekonomicznego. Dziś szczególnie znaczenie powinno być m.in. pełne korzystanie z systemu zwolnień w płaceniu składek na ubezpieczenie społeczne, ubezpieczenie zdrowotne oraz tam gdzie jest to możliwe – na Fundusz Pracy, Fundusz Solidarnościowy, Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych czy Fundusz Emerytur Pomostowych.

Spółdzielnie są podmiotami, które nie tylko wytwarzają określone dobra gospodarcze i wypracowują zysk. Wydaje się, że wartością szczególną jest ich rola społeczna, która w neoliberalnej gospodarce wolnorynkowej była i jest z uporem pomijana, a nawet dyskredytowana. Aktywność w sferze życia społecznego stawia obecnie spółdzielnie w grupie podmiotów najlepiej przygotowanych do walki ze skutkami kryzysu. Są one ściśle związane ze środowiskiem, w którym funkcjonują, odpowiadając na jego potrzeby, wymagania i oczekiwania. Najlepiej, najszybciej i najskuteczniej potrafią reagować na wszelkie zmiany zachodzące na miejscowych rynkach pracy, dając zatrudnienie i będąc gwarantem bezpieczeństwa i stabilności materialnej swoich pracowników i ich rodzin. Kapitał spółdzielni nie jest anonimowy. Został wytworzony w konkretnym środowisku i w nim jest pomnażany, współtworząc jego społeczny i ekonomiczny potencjał.

Stworzenie możliwie szerokiego wachlarza mechanizmów wsparcia spółdzielni musi być w obecnej sytuacji bezwzględnym priorytetem w działaniach organów państwa kształtujących politykę gospodarczą i społeczną. Wypracowanie skutecznych instrumentów zapewni sektorowi spółdzielczemu mocne podstawy, a tym samym znaczącą rolę w łagodzeniu kryzysu w gospodarce polskiej. Tym samym możliwe jest wpisanie spółdzielczości do historycznego łańcucha zdarzeń społeczno-gospodarczych wyhamowujących groźne zawirowania gospodarcze i wykazanie jej znacznej odporności na kryzys, odporności znacznie większej niż w przypadku przedsiębiorstw i korporacji funkcjonujących na rynkach globalnych.

Chcesz być na bieżąco? Zapisz się do naszego newslettera!